Landelijk Expertisecentrum PXE

De TEMP-studie had als doel de effectiviteit en veiligheid van het bisfosfonaat etidronaat te onderzoeken bij patiënten met PXE. De studie was een dubbelblinde, placebogecontroleerde, gerandomiseerde studie. Dit betekent dat het lot bepaalde of patiënten etidronaat of placebo kregen en gedurende de studie wisten patiënten en onderzoekers niet welke behandeling patiënten gebruikten. In totaal deden 74 patiënten mee aan het onderzoek en hiervan kwamen 37 mensen in de etidronaatgroep en 37 mensen in de placebogroep.

De behandeling met etidronaat vertraagde de verkalking in de beenvaten. Kalk in de beenvaten nam tijdens het jaar van de TEMP-studie gemiddeld met 8% toe bij mensen die niet behandeld werden (in de placebogroep). Bij mensen die wel behandeld werden met etidronaat (in de etidronaatgroep) nam kalk in de beenvaten juist af met 4%. Een verschil dus van 12% tussen de 2 groepen.

In de ogen zijn de effecten van etidronaatbehandeling minder duidelijk. Er deden relatief veel patiënten met al ‘slechte ogen’ mee, zodat onduidelijk is wat de effecten van etidronaat op de ogen zijn. We hopen door een behandeling te geven langer dan 1 jaar, een beter beeld te krijgen wat de effecten van etidronaat in de ogen zijn, en dan met name op de mate van verkalking en de gevolgen van de verkalking voor het zicht.

We zagen tijdens het jaar van de TEMP-studie geen belangrijke verschillen in de veiligheid tussen de etidronaat- en de placebogroep, dus ook niet wat betreft de ogen. Bij 18 deelnemers, die allemaal in de etidronaatgroep zaten, werd tijdens het innemen van de medicijnen een hoog fosfaatgehalte gevonden. Dit is een onschuldige bijwerking die in alle gevallen zonder behandeling verdween. Verder werden geen verschillen gevonden in bloedwaarden tussen beide groepen. Bijwerkingen kwamen weinig voor en waren gelijk verdeeld over de twee groepen.

Nu we weten dat behandeling met etidronaat de verkalking bij PXE-patiënten remt en vrijwel geen bijwerkingen kent en veilig lijkt te zijn, willen we graag deze behandeling aanbieden aan geschikte en geïnteresseerde patiënten onder goed gecontroleerde omstandigheden. Etidronaat heeft geen handelsvergunning meer in Nederland, wat betekent dat het niet meer regulier kan worden voorgeschreven. Het afgelopen jaar hebben wij met diverse partijen hard gewerkt om etidronaat weer beschikbaar te krijgen voor PXE-patiënten in Nederland. Samen met Apotheek De Ad Hoc Bereider is het gelukt etidronaat opnieuw te produceren, exclusief voor PXE-patiënten in Nederland. Helaas is er nog wel een probleem met de levering van voldoende grondstof voor de productie van etidronaat, maar ook daar wordt hard aan gewerkt.

De komende periode zullen patiënten die deelgenomen hebben aan de TEMP-studie uitgenodigd worden of ze geïnteresseerd zijn in het vervolgtraject dat we ‘TEMP-2’ gaan noemen, hoewel het geen formele nieuwe wetenschappelijke studie betreft. In samenspraak met de Medisch Ethische Toetsingscommissie is besloten dat we etidronaat mogen aanbieden aan geschikte patiënten en is een placebobehandeling niet meer nodig. We hebben immers aangetoond dat etidronaat werkt bij PXE-patiënten. Wel is nog uw schriftelijke toestemming nodig om uw gegevens te mogen verzamelen om te kunnen gebruiken voor wetenschappelijk onderzoek. Eerst zullen de placebo-patiënten worden uitgenodigd, daarna de etidronaat-patiënten en tenslotte overige en geschikte patiënten. U hoeft zelf niets te doen, wij nemen contact met u op.

De TEMP-studie is een zeer geslaagde, gezamenlijke, unieke inspanning tussen het onderzoeksteam van het Landelijk Expertisecentrum voor PXE in het UMC Utrecht, de patiëntenvereniging en Stichting PXE Fonds. Door de TEMP-studie is er een belangrijke stap gezet in de ontwikkeling van de behandeling van PXE. We mogen met zijn allen erg trots zijn op dit bijzondere resultaat!

PXE is een zeldzame, erfelijke ziekte en zorgt voor kalkafzettingen in het lichaam waar deze niet horen. Dit is met name duidelijk in de huid, in de vaten en in de ogen (in de netvlies). De afwijkingen in de huid zijn ongewenst, maar onschadelijk. De afwijkingen in de vaten en in de ogen kunnen tot grotere problemen leiden. 

Bij  mensen met PXE stapelt zich kalk op in het membraan van Bruch, een dun laagje tussen het vaatvlies en het netvlies. De verkalking lijkt toe te nemen met de leeftijd en is te zien als ‘peau d’orange’, ofwel sinaasappelhuid. Dit zorgt in eerste instantie voor breuklijnen, ook wel de ‘angioid streaks’ genoemd. Uiteindelijk kan een soort maculadegeneratie ontstaan. Dit kan op langere termijn leiden tot een slechtere centrale visus, en op den duur zelfs tot slechtziendheid of maatschappelijke blindheid. Ook hebben PXE-patiënten een verhoogd risico op het ontstaan van neovascularisaties (vaatnieuwvormingen onder het netvlies), wat extra bij kan dragen aan een verminderde visus door bijvoorbeeld een bloeding of vochtophoping. Deze neovascularisaties kunnen behandeld worden met intravitreale injecties met bijvoorbeeld Avastin. Kortom, in de ogen van PXE-patiënten gebeurt een hoop en er is een groot risico dat deze patiënten slechtziend worden. 

Over de oogafwijkingen bij PXE is relatief weinig bekend, omdat het een zeldzame ziekte is. Maar meer onderzoek hiernaar is belangrijk, omdat er helaas nog geen goede behandeling beschikbaar is. In het UMC Utrecht wordt er ook namens de oogheelkunde onderzoek gedaan naar PXE. Het uiteindelijke doel van dit onderzoek is tweeledig: in eerste instantie willen we inzichtelijk krijgen hoe vaak de oogafwijkingen in PXE voorkomen en hoe dit behandeld kan worden. Daarnaast willen we ontrafelen wat er nou precies gaande is in ogen met PXE. Dit doen we door te kijken naar oogheelkundige beeldvorming (bijvoorbeeld netvliesscans) en weefselonderzoek. 

We hebben al inzicht gekregen in het vóórkomen van slechtziendheid bij mensen met PXE. Met name bij mensen boven de 50 jaar zien we dat slechtziendheid vaak voorkomt (35%). Ook hebben we bij vrouwen met PXE onderzocht wat het effect is van een bevalling op de ogen, omdat hier vroeger voor gewaarschuwd werd. Gelukkig zien we dat een natuurlijke bevalling geen kwaad kan als er milde PXE in de ogen is (dit betekent: geen vaatnieuwvormingen aanwezig). Verder hebben we, samen met de vasculaire geneeskunde, gekeken naar het effect van het medicijn etidronaat op de verkalking in de ogen. Helaas is dat effect nog moeilijk te meten, omdat we nog geen maat hebben voor de ernst van kalk in de ogen. 

Daarom zijn we nu bezig met het onderzoeken van netvliesscans. We hopen hiermee inzicht te krijgen in hoe we verkalking in het oog kunnen meten, zodat we hier in de toekomst betere metingen mee kunnen doen voor vervolgstudies. Daarnaast is er een grote variatie aan uitingen van PXE in het oog, die we nog niet goed kunnen verklaren. In het komend jaar willen we daarom verschillende kenmerken van PXE in het oog in kaart brengen. Hiermee hopen we een stapje dichter bij het inzicht te komen waarom sommige mensen slechtziend worden, en sommige mensen juist niet. 

Kortom; er gebeurt veel in ogen van mensen met PXE. Met dit onderzoek proberen wij van verschillende kanten hier meer duidelijkheid over te krijgen. Hopelijk kunnen we in de toekomst beter voorspellen waarom sommige mensen met PXE slechtziend worden – of dit zelfs voorkomen!